نزول قرآن

دریافت آیات قرآن توسط پیامبر اکرم از طریق وحی الهی را نزول قرآن می گویند.

نازل كننده قرآن

آيات شريف قرآن مجيد را كه از نزول قرآن سخن مي گويند از اين ديدگاه مي توان در 3 دسته قرار داد:

1. آياتي كه متعرض نازل كننده قرآن نيستند و نسبت به آن ساكت اند مانند آيات شريفه: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ...»
2. آياتي كه نازل كننده قرآن را خداوند متعال معرفي مي ‌كند. نظير: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا... »
3. آياتی كه از نقش جمعي از فرشتگان در نزول قرآن سخن گفته و به ويژه حضرت جبرئيل را منزل قرآن مي ‌داند نظير: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ*عَلَىٰ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ».

جمع این آیات به این صورت است که فرشته هاي وحي، نازل كننده قرآن هستند و خداوند متعال فوق ايشان و در طول آن ها، منزل حقيقي انسان است و اين وجه از آيات نزول نيز بخوبي استفاده مي شود، تعابيري از قبيل «...فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ... »(سوره بقره/آیه97) و «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ... »(سوره نحل/آیه 102) بخوبي دلالت بر اين دارد كه دو اسناد در طول يكديگرند و فرشته وحي باذن و امر الهي قرآن را نازل مي كند.

قرآن بر چه كسی نازل شده است؟

نظير آن چه در نازل كننده قرآن مطرح بود در منزل عليه(کسی که قرآن بر او نازل شد) آن نيز مطرح است.

1. در برخي آيات سخني از منزل عليه قرآن به ميان نيامده است نظير: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ»
2. در آيات فراواني پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به عنوان منزل عليه قرآن، معرفي مي شود نظير: «...وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ...»

نزول دفعی و نزول تدریجی

بر اساس آیات قرآن و واقعیات تاریخی قرآن کریم به دو گونه بر پیامبر اکرم نازل شده است:

نزول دفعی

برخی از آیات قرآن بر این دلالت دارند که قرآن کریم پیش از نزول تدریجی به صورت یکجا در ماه مبارک رمضان بر قلب پیامبر نازل شده است. مانند:

1. «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى‌ وَ الْفُرْقانِ» ماه رمضان كه قرآن در آن نازل شده، راهنماى مردم است و دلايلى روشن و آشكار از هدايت دارد، و مايه جدايى [حق از باطل‌] است
2. «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ* فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ» كه ما آن را در شبى مبارك (شب قدر) فرستاديم، كه ما بيم كننده‌ ايم (و خلق را از عذاب قيامت آگاه كنيم و بترسانيم)در آن شب هر امر استوارى (با حكمت و تدبير نظام احسن) معيّن و ممتاز مى‌ گردد.
3. «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْر» ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.

نزول تدریجی

قرآن در طىّ بيست و سه سال تدریجاً فرود آمده است، سيزده سال در مكه و ده سال در مدينه. علّامه طباطبائى (ره) در اين باره مى ‌نويسد: «سور و آيات قرآن مجيد يكجا نازل نشده است، اين مطلب علاوه بر تاريخ قطعى كه به نزول تدريجى قرآن مجيد در امتداد بيست و سه سال مدت دعوت پيغمبر اكرم (ص) شهادت مى‌ دهد از مضامين خود آيات نيز روشن است:

1. «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى‌ مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلًا» «و قرآنى [با عظمت را] بخش بخش [بر تو] نازل كرديم تا آن را به آرامى بر مردم بخوانى و آن را به تدريج نازل كرديم.
2. «وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً* كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِيلًا» «و كسانى كه كافر شدند گفتند: چرا قرآن يكجا بر او نازل نشده است؟ اين گونه [ما آن را به تدريج نازل كرديم‌] تا قلبت را به وسيله آن استوار گردانيديم و آن را به آرامى [بر تو] خوانديم.

آغاز نزول قرآن

مشهور آن است كه اولين آيات نازله «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ... ما لَمْ يَعْلَمْ» بوده كه در غار حراء انجام گرفته است.

شأن نزول آیات

بسيارى از آيات و گاه يك سوره كامل به مناسبت رويدادى اجتماعى يا پرسشى كه از رسول مكرّم شده نازل گشته. آنچه زمينه و موجب نزول آيات مى‌ شده اصطلاحا اسباب نزول يا شأن نزول ناميده‌ اند.

پانویس

منابع

• آشنايى با علوم قرآنى, محمد مهدى ركنى يزدى‌, مشهد: آستان قدس, چاپ اول: 1379
• آشنايى با قرآن، جمعى از نويسندگان‌, تهران: انتشارات امیرکبیر,1382
• محمود رجبي، گفتارى درباره نزول قرآن، فصلنامه معرفت، شماره 1.